Hát sắc bùa Phú Lễ

Hát sắc bùa là hình thức diễn xướng tập thể. Tại Bến Tre, mỗi đội hát sắc bùa thường có từ 4 – 6 nghệ nhân, có khi lên đến 8, nhưng không được dưới 4 nghệ nhân. Dưới sự điều khiển của đội trưởng, mỗi nghệ nhân vừa là diễn viên, vừa là nhạc công, trong đó bao gồm một người hát chính gọi là “hát kể” (cái kể), những người hát còn lại hát phụ gọi là “con xô”.

Cái kể hát trước, mỗi người còn lại trong đội hát một câu so le, câu kế cả đội cùng hát. Thành viên chủ yếu của các đội hát sắc bùa tại Bến Tre phần đa là nam giới, bởi theo giải thích của các nghệ nhân thì hát sắc bùa là loại hình sinh hoạt không kể ngày đêm nên không tiện để phụ nữ tham gia.

Hát sắc bùa chỉ diễn ra vào dịp Tết Nguyên đán, đội diễn sẽ đến từng nhà, diễn cho những gia đình có nhu cầu. Thời gian diễn ra hát sắc bùa từ đêm 30 tháng Chạp cho đến hết tháng Giêng. Nội dung là những lời chúc tốt đẹp đầu năm mới như chúc gia chủ nhiều tài lộc, gặp nhiều may mắn trong công việc làm ăn, con cháu hòa thuận và thành đạt.

Mỗi buổi hát sắc bùa được chia ra làm hai phần: phần mang tính nghi lễ và phần hát góp vui. Phần mang tính nghi lễ bắt đầu thực hiện từ ngoài cửa rào, trước cửa rào, trước bàn thờ gia tiên dán bùa yểm quỷ, trừ tà trên các cửa nhà trình tự các bài: mở cửa rào, mở ngõ, khai môn,…

Nhạc cụ hát sắc bùa gồm hai sanh tiền, hai sanh cái và một đàn cò, một trống cơm. Trong các nhạc cụ kể trên, nghệ nhân trống cơm thường giữ nhịp và hát bắt cái (còn gọi là cái kể) vừa giữ vai trò đội trưởng đội hát sắc bùa.

Hát sắc bùa là sinh hoạt tinh thần quan trọng trong đời sống người dân Bến Tre.

Trước đây, vào ngày xuân ai cũng thích đội hát sắc bùa vào nhà mình để trấn áp ma quỷ và đem đến sự an lành cho gia chủ. Sau những bài hát mang tính nghi lễ, toàn bộ cả đội đến bộ ván như là sân lễ để hát góp vui. Phần hát góp vui được thực hiện với hai nội dung đan xen gồm các bài có nội dung chúc tụng gia chủ và các thành viên trong gia đình năm mới làm ăn phát đạt, thành đạt trong mọi lĩnh vực. Ngoài những bài chúc tụng là những bài lý, bài vè hát góp vui theo yêu cầu của gia chủ và theo yêu cầu của khách du xuân. Kết thúc phần hát góp vui là bài giã từ.

Hiện nay, ở các địa phương khu vực miền Nam, Hát sắc bùa chỉ có ở Bến Tre. Ở tỉnh Bến Tre có 5 đội Hát sắc bùa, trong đó có một đội Hát sắc bùa của học sinh xã Phú Lễ, huyện Ba Tri. Tại Bến Tre, khác với hát đờn ca tài tử, hát sắc bùa chỉ phổ biến ở một vài địa phương như Phú Lễ, Phú Ngãi, Phước Tuy, An Đức…của huyện Ba Tri và xã Tân Thanh, Phong Nẫm của huyện Giồng Trôm. Trong đó, xã Phú Lễ được xem là cái nôi của hát sắc bùa Bến Tre. Bởi trong những thập niên trước, ở đây từng có nhiều đội hát sắc bùa với quy mô lớn và trình độ diễn xướng cao.

Ông Lư Văn Hội, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Bến Tre cho biết: Hát sắc bùa ra đời vào cuối thế kỷ 19, bắt đầu từ xã Phú Lễ, huyện Ba Tri. Lúc đó, ông Trần Văn Hậu, người Bình Định, lấy vợ quê ở Bến Tre, thấy điệu hát sắc bùa hay mới đem dạy cho người dân Phú Lễ. Sau đó, hát sắc bùa trở nên phổ biến, lan truyền qua các xã lân cận khác trong huyện nên ở Bến Tre người ta gọi là “Hát sắc bùa Phú Lễ”.

Hát sắc bùa đòi hỏi người hát phải đam mê, nhiệt tình và tinh thần tự nguyện cao, phải truyền đạt được âm điệu bài hát cho người nghe. Ngày xưa, Hát sắc bùa là hát trong ngày xuân, hát cho những gia đình có nhu cầu với ý nghĩa là ém quỷ trừ tà, cầu cho gia đạo bình yên và hát góp vui. Bây giờ nhu cầu này không còn nữa nhưng hát sắc bùa cần được phục hồi, đáp ứng việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa trong đời sống xã hội; đồng thời trình diễn trên sân khấu để giới thiệu đến du khách, các nhà nghiên cứu văn hóa.

Ở Bến Tre, hiện nay có 6 hình thức diễn xướng dân gian: Hát sắc bùa, Nói theo Vân Tiên, Nói vè, Hát đưa em, Hát lý, Hò. Trong đó, Hát sắc bùa được các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian đánh giá cao.

Các nhà nghiên cứu sau khi so sánh những yếu tố giữa hát sắc bùa Phú Lễ với hát sắc bùa ở một số địa phương khác như: Hòa Bình, Nghệ An, Thanh Hóa, Hà Tĩnh…; đồng thời đối chiếu với hàng loạt gia phả của các gia đình, dòng họ đang sinh sống ở Bến Tre đã đi đến kết luận rằng: Hát sắc bùa ở Bến Tre có rất nhiều yếu tố đồng nhất với hát sắc bùa Trung Trung Bộ về các phương diện như: mục đích cuộc hát, biên chế nhạc cụ, hệ thống tiết mục, làn điệu, bố cục…

Hát Sắc bùa Phú Lễ là một trong 6 hình thức diễn xướng dân gian Bến Tre bên cạnh: hò, lý, hát ru, lối vè, Nói thơ Vân Tiên. Hát sắc bùa Phú Lễ đã chính thức được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia vào 23/1/2017.

Thanh Hà